Spiegelen
In deze gastcolumn laten we graag anderen aan het woord. Dit keer: Kutsal Yesilkagit, hoogleraar International Governance aan de Universiteit Leiden.
Fotografie: Remco Zwinkels
Bestuur en ambtenarij – een roerige relatie
Het proces is al enkele tientallen jaren bezig, maar nu voelen we het allemaal: de afgelopen jaren zijn de maatschappelijke spanningen merkbaar toegenomen. Dat noemen we polarisatie. En dat heeft gevolgen voor de democratie. Vroeger zochten partijen naar overeenstemming en bestreden zij elkaar op de inhoud. Die manier van politiek bedrijven is moeilijk geworden, nu partijen die op zoek zijn naar confrontatie, de boventoon voeren. In Nederlandse termen zou je kunnen zeggen: het poldermodel is dood – althans, op dit moment.
Ik hou me al lang bezig met politiek-bestuurlijke verhoudingen, ben bijzonder geïnteresseerd in de relatie tussen politiek, bestuur en ambtenarij. Dat is een machtsrelatie. Die bestaat ook uit de vraag: hoe kunnen democratisch gekozen politici voorkomen dat ongekozen ambtenaren hun stempel drukken op beleid? En daarmee machtiger worden dan de politici die vertegenwoordigen wat de meerderheid wil?
Deze manier van denken is nu aan het kantelen. Met de opkomst van polarisatie en populisme zie je dat niet zozeer ambtenaren een bedreiging kunnen vormen voor de rechtsstaat, maar de democratisch gekozen politici zélf. Dat is een interessante wetenschappelijke en ethische vraag: hoe moeten we daarnaar kijken? Ook los van de huidige polarisatie, trouwens. Van ambtenaren verwacht je altijd dat ze onpartijdig de wensen van de politieke meerderheid van vandaag de dag dienen. Maar tegelijk zijn het ook gewoon mensen, met hun eigen morele afwegingen en visies over wat goed is.
Met mijn vakgroep werk ik aan een meerjarig onderzoekstraject naar polarisatie in relatie tot het middenbestuur. Dit doen we in samenwerking met de provincie Zuid-Holland; een mooie maatschappelijke en wetenschappelijke kans. Want de provincie was toch heel lang een soort slapende middenlaag. Maar inmiddels zien we dat belangrijke beslissingen over stikstof, duurzaam landgebruik, en wonen en ruimte, steeds meer op provinciaal niveau liggen. Nu het provinciebestuur meer politiek wordt, betekent dat ook dat ambtenaren zich bewuster moeten zijn van hun eigen positie.
Als ambtenaar zit je in een lastig parket. Je hebt een dienende en uitvoerende rol. Je bewegingsruimte is beperkt. Tegelijkertijd denk ik niet dat je als ambtenaar zonder meer kan meewerken aan beleid dat de samenleving verder splijt. Wat te doen? Dat is een grote zoektocht, waar we met dit onderzoek een antwoord op proberen te vinden.
Wel denk ik dat de ambtenarij zichzelf als collectief veel meer in positie moet brengen. Veel programma’s gaan alleen over het individuele morele kompas. ‘Loyale tegenspraak’ is prima, maar komt vaak te laat. Je moet ervoor zorgen dat je aan het begin van het beleidsvormingsproces meedoet, bijvoorbeeld bij de vertaling van een coalitieakkoord naar beleid. Daar kun je dan de rechtsstatelijke en democratische ondergrenzen aangeven. We hebben heel lang vanuit het kader van de bedrijfsmatige overheid gedacht dat ambtenaren uitvoerende instrumenten waren van de politiek, een soort managers. Maar dat kun je niet langer volhouden. Het ambtelijk apparaat moet zich veel bewuster zijn van haar democratische rol.
“Nu het provinciebestuur meer politiek wordt, betekent dat ook dat ambtenaren zich bewuster moeten zijn van hun eigen positie.”
Tijdens het Festival van de Toekomst op 26 september 2024, met als thema #DoenDenken, gaat Kutsal Yesilkagit in een workshop over ambtelijke dilemma's verder op deze kwesties in. Ben jij benieuwd en wil je hier samen meer over nadenken en discussiëren?